PRAWO SPADKOWE

NIERUCHOMOŚĆ GRUNTOWA

Podstawowym rodzajem nieruchomości są nieruchomości gruntowe (grunty) którymi są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności. Znajdujące się na nich i trwale z nimi związane budynki, inne urządzenia i rośliny, jak również prawa związane z własnością nieruchomości są częściami składowymi danej nieruchomości gruntowej. Mogą być przedmiotem odrębnej własności jako nieruchomości lokalowe. Paremia łac. superficies solo cedit oznacza, iż w razie sporu domniemywa się, iż budynek posadowiony przez osobę niebędącą właścicielem na cudzym gruncie należy do właściciela gruntu.

Od zasady tej istnieją wyjątki. Jako osobne od gruntu nieruchomości mogą zostać wyodrębnione budynki (nieruchomość budynkowa) lub części takich budynków (lokale - nieruchomość lokalowa) – w przypadkach i na zasadach określonych w odrębnych przepisach. Wtedy stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności. Z nieruchomościami budynkowymi i lokalowymi jest związana przymusowa współwłasność nieruchomości gruntowej, na której są posadowione właściwe budynki. W Polsce występują jedynie wyżej opisane nieruchomości.

CZYNNOŚĆ PRAWNA

Czynność prawna – czynność konwencjonalna (skonstruowana przez normę prawną) podmiotu prawa cywilnego, zawierająca treść określającą konsekwencje prawne zdarzenia prawnego. Jest to całość zdarzenia prawnego, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli.

Czynności prawne są aktami o doniosłości społecznej, ponieważ kształtują sytuację prawną nie tylko tych podmiotów, które dokonują tych czynności, ale i innych podmiotów „uwikłanych” w stosunki prawne. Zgodnie z art. 56 kc, czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Dlatego w prawie polskim instytucja czynności prawnej uwzględnia nie tylko akty woli działających podmiotów, ale również interesy innych osób.

 

Klasyfikacje czynności prawnych

1. Ze względu na strony czynności prawnej można wyróżnić:
   • czynności prawne jednostronne, dla skuteczności czynności wystarczy oświadczenie woli jednej strony, są to między innymi: przyrzeczenie publiczne, sporządzenie testamentu, uznanie ojcostwa;
   • czynności prawne wielostronne, dla skuteczności czynności potrzebne są oświadczenia woli dwóch stron, są to umowy (np: umowa sprzedaży, umowa darowizny, umowa najmu itp.);
   • uchwały, czyli czynności organów działających kolegialnie.
2. Ze względu na zgodę osoby trzeciej – ustawa wymaga niekiedy dla ważności czynności prawnej (ze względu na ochronę interesów uczestników prawa) zgody osoby trzeciej, niebędącej uczestnikiem tej czynności.
3. Ze względu na indywidualnie adresowane – wyróżnione ze względu na to, czy dla ich skuteczności wymagane jest złożenie oświadczenia woli innej osobie:
   • czynności niewymagające złożenia oświadczenia woli innej osobie:
     • niewymagające zakomunikowania ich nikomu (np. testament własnoręczny)
     • skuteczne przez publiczne ich ogłoszenie (np. przyrzeczenie)
     • skuteczne przez zakomunikowanie ich określonym w ustawie organom lub świadkom, bez potrzeby kierowania ich do osób zainteresowanych
   • czynności wymagające złożenia oświadczenia woli innej osobie – na ogół system prawny wymaga, aby oświadczenia woli były składane podmiotom, których dotyczą.
4. Ze względu na to, w jaki sposób dochodzi do skutecznego złożenia oświadczenia woli:
   • czynności realne – poza oświadczeniem woli, konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą lub innymi przedmiotami materialnymi.
   • czynności konsensualne – mogą dochodzić do skutku przez samo tylko złożenie oświadczenia (solo consensu). Niekiedy ustawa wymaga również spełnienia się innych okoliczności (np. wpis do ksiąg wieczystych).
5. Ze względu na status stron:
   • czynności prawne między żyjącymi (łac. inter vivos);
   • czynności prawne na wypadek śmierci (łac. mortis causa) – czynność jest skuteczna dopiero po śmierci osoby, która jej dokonała, są dwie takie czynności w prawie polskim: testament – art.941 KC oraz zrzeczenie się dziedziczenia – art. 1048 KC.
6. Ze względu na skutek prawny, jaki czynność wywołuje w sferze majątkowej osoby składającej oświadczenie woli:
   • czynności prawne zobowiązujące – pociągają za sobą powstanie zobowiązania, czyli zwiększenie pasywów;
   • czynności prawne rozporządzające – pociągają za sobą zniesienie, obciążenie lub przeniesienie prawa, czyli zmniejszenie aktywów.
   • czynności prawne o podwójnym skutku – wywołują zarówno skutek czynności rozporządzającej i zobowiązującej (np. art. 535 w zw. z art. 155 k.c.)
7. Ze względu na skutek prawny jaki czynność prawna wywołuje w sferze majątkowej kontrahenta:
   • czynności prawne przysparzające – pociągają za sobą zwiększenie aktywów np.: uzyskanie prawa własności rzeczy lub zmniejszenie pasywów, np.: zwolnienie z długu;
   • inne czynności.
8. Ze względu na to, czy przysporzenie następuje po obu stronach czynności prawnej, czy tylko po jednej (podział ten dotyczy wyłącznie czynności prawnych dwustronnych):
   • czynności prawne odpłatne (obciążające) – przysporzenie następuje po obu stronach czynności;
   • czynności prawne nieodpłatne (pod tytułem darmym) – przysporzenie następuje tylko po jednej stronie czynności.
9. Ze względu na wymóg istnienia causae (podział ten odnosi się wyłącznie do czynności prawnych przysparzających):
   • czynności prawne przyczynowe, kauzalne – dla skuteczności czynności konieczne jest istnienie causa, czyli przyczyny prawnej tej czynności.
   • czynności prawne oderwane, abstrakcyjne – istnienie causa nie jest konieczne dla skuteczności czynności prawnej.
10. Czynności powiernicze – zwane również fiducjarnymi. Składają się na nie dwa elementy:
    • przeniesienie przez powierzającego na powiernika jakiegoś prawa, z którego powiernik może korzystać w pełnym zakresie wyznaczonym treścią tego prawa.
    • zobowiązanie powiernika wobec powierzającego do tego, że będzie korzystał z tego prawa w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierniczej, w szczególności, że w określonej sytuacji przeniesie to prawo z powrotem na powierzającego.

Elementy czynności prawnej

Do elementów czynności prawnej można zaliczyć essentialia negotii (elementy przedmiotowo istotne), naturalia negotii (elementy przedmiotowo nieistotne) oraz accidentalia negotii (elementy dodatkowe, podmiotowo istotne).

W prawie prywatnym międzynarodowym

Dopuszczalność dokonania czynności prawnej określa prawo właściwe dla czynności prawnej, o którą w danym wypadku chodzi. Według tego samego prawa należy oceniać jej istnienie jako czynności prawnej.

Istnieje zasada, że "dojście do skutku umowy podlega, w możliwie szerokim zakresie, prawu rządzącemu umową"^[1].

Milczenie oblata (adresata oferty) traktuje się na równi z przyjęciem oferty, tylko jeżeli przewiduje to prawo jego miejsca zamieszkania lub siedziby.

SPADKOBIERCA

SŁUŻEBNOŚĆ OSOBISTA

Służebność osobista – obciążenie nieruchomości na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej. Zakres służebności osobistej i sposób jej wykonania oznacza się w braku innych danych, według osobistych potrzeb uprawnionego z uwzględnieniem zasad współżycia społecznego i zwyczajów miejscowych. Jest to prawo terminowe i wygasa najpóźniej z chwilą śmierci uprawnionego. Służebność osobista nie może wchodzić do masy spadkowej, jednakże osoba mająca służebność mieszkaniową może umówić się z właścicielem, iż po jego śmierci służebność będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi. Służebność osobista jest niezbywalna. Nie można przenosić uprawnienia do ich wykonywania. Nie można jej nabyć poprzez zasiedzenie. Jeżeli uprawniony z tytułu służebności dopuszcza się rażących uchybień przy wykonywaniu swojego prawa, właściciel nieruchomości obciążonej może zażądać zmiany służebności na rentę.

AKT NOTARIALNY

Akt notarialny – szczególna forma dokumentu urzędowego potwierdzającego dokonanie określonej czynności prawnej. Akt notarialny zostaje sporządzony, jeżeli wymagają tego przepisy prawa lub wynika to z woli stron. Niedochowanie formy aktu notarialnego w sytuacji, gdy wymaga tego prawo, powoduje bezskuteczność czynności prawnej (np. sprzedaży nieruchomości) i jej nieważność (nieruchomość nie przejdzie na nabywcę) (zob. lex perfecta).

Do sporządzania aktów notarialnych uprawniony jest notariusz oraz – pod warunkiem uzyskania od Ministra Sprawiedliwości pisemnego upoważnienia wydanego na wniosek Ministra Spraw Zagranicznych – polski konsul^[1]

Tryb sporządzania i postępowania z aktami notarialnymi określają, według prawa polskiego, artykuły 91-95 ustawy Prawo o notariacie. Akt notarialny powinien być sporządzony w języku polskim i zawierać:

• dzień, miesiąc i rok sporządzenia aktu, a w razie potrzeby lub na żądanie strony – godzinę i minutę rozpoczęcia i podpisania aktu
• miejsce sporządzenia aktu
• imię, nazwisko i siedzibę kancelarii notariusza, a jeżeli akt sporządził zastępca notariusza – nadto imię i nazwisko zastępcy
• imiona, nazwiska, imiona rodziców i miejsce zamieszkania osób fizycznych, nazwę i siedzibę osób prawnych lub innych podmiotów biorących udział w akcie, imiona, nazwiska i miejsce zamieszkania osób działających w imieniu osób prawnych, ich przedstawicieli lub pełnomocników, a także innych osób obecnych przy sporządzaniu aktu
• oświadczenia stron, z powołaniem się w razie potrzeby na okazane przy akcie dokumenty
• stwierdzenie, na żądanie stron, faktów i istotnych okoliczności, które zaszły przy spisywaniu aktu
• stwierdzenie, że akt został odczytany, przyjęty i podpisany
• podpisy biorących udział w akcie oraz osób obecnych przy sporządzaniu aktu
• podpis notariusza.

Jeżeli w akcie bierze udział osoba, która nie umie lub nie może pisać, notariusz stwierdza, że osoba ta aktu nie podpisała, i podaje, z jakich powodów. Akt notarialny przed podpisaniem powinien być odczytany przez notariusza lub przez inną osobę w jego obecności, a przy odczytaniu aktu notariusz powinien się przekonać, że osoby biorące udział w czynności dokładnie rozumieją treść oraz znaczenie aktu i akt jest zgodny z ich wolą.

Oryginały aktów notarialnych nie mogą być wydawane poza miejsce ich przechowywania (kancelarię notarialną), natomiast stronom oraz innym osobom uprawnionym wydaje się wypisy aktu notarialnego, które mają moc prawną oryginału. Wypis powinien być dosłownym powtórzeniem oryginału. Wypis podpisuje notariusz i opatruje pieczęcią, a wypis mający więcej niż jeden arkusz powinien być ponumerowany, połączony, parafowany i spojony pieczęcią.

Formy aktu notarialnego wymagają m.in.:

• umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości i umowa przenosząca własność, która zostaje zawarta w celu wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości (art. 158 kc)
• umowa o przedłużenie wieczystego użytkowania (art. 236 § 3 kc)
• umowa zobowiązująca do przeniesienia prawa wieczystego użytkowania i umowa przenosząca to prawo (art. 237 w zw. z art. 158 kc)
• oświadczenie darczyńcy przy umowie darowizny (art. 890 § 1 kc)
• umowa o dział spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość (art. 1037 § 2 kc)
• zrzeczenie się dziedziczenia przez przyszłego spadkobiercę ustawowego i uchylenie tego zrzeczenia (art. 1048 i 1050 kc)
• umowa spółki komandytowej (art. 106 kodeksu spółek handlowych), statut spółki komandytowo-akcyjnej (art. 131 ksh), umowa spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 157 § 2 ksh), statut spółki akcyjnej (art. 301 § 2 ksh)
• umowa zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu^[2].

Formy aktu notarialnego wymagało także złożenie oświadczenia woli na piśmie przez osobę niemogącą czytać (art. 80 kc) – przepis ten został zniesiony ze względu na utrudnianie sporządzania umów przez osoby niewidome; przepis ten często bywał nadużywany i interpretowany opacznie, w związku z czym Związek Niewidomych wystąpił o jego nowelizację.

W formie aktu notarialnego może, ale nie musi, być sporządzony testament (art. 950 kc).

Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę aktu notarialnego, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna (art. 73 § 2 kc).

UZNANIE DŁUGU

Uznanie długu – czynność dłużnika dokonana wobec wierzyciela, z której wynika chęć zapłaty długu lub przynajmniej przyznanie istnienia obowiązku spełnienia świadczenia. Uznanie długu przed upływem terminu przedawnienia prowadzi do jego przerwania. Uznanie roszczenia przedawnionego jest prawnie bezskuteczne, albowiem dla zniesienia skutków przedawnienia niezbędne jest wyraźne zrzeczenie się przez dłużnika prawa skorzystania z tego zarzutu. Uznanie długu ma istotne znaczenie dowodowe w sferze procesu cywilnego, albowiem wierzyciel przedstawiający dowód uznania długu przez dłużnika nie musi wykazywać w inny sposób istnienia swej wierzytelności. Dłużnika obciąża wówczas powinność wykazania, że uznana wierzytelność w rzeczywistości nie istnieje.

W nauce prawa wyróżnia się:

• uznanie właściwe, które jest umową zawartą pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, w której strony ustalają, że istnieje pomiędzy nimi dług o określonej wysokości i terminie płatności, oraz
• uznanie niewłaściwe będące każdym innym zachowanien dłużnika, z którego wynika świadomość istnienia długu oraz obowiązku jego zapłaty. Należą tu wszelkiego rodzaju prośby o prolongatę zadłużenia, rozłożenie na raty, umorzenie części długu.

Uznanie długu nie jest objęte wymogiem formy szczególnej, może być dokonane ustnie, np. podczas rozmowy telefonicznej.

OŚWIADCZENIE WOLI

Oświadczenie woli – pojęcie z zakresu prawa cywilnego oznaczające przejaw woli ludzkiej zmierzający do wywołania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany, ustania stosunku prawnego. Oświadczeniem woli jest każde zachowanie człowieka wyrażające jego wolę w sposób dostateczny. Może być złożone nie tylko na piśmie, ale także ustnie, jak również wyrażone przez gest. Definicja oświadczenia woli w prawie polskim została zawarta w art. 60 Kodeksu cywilnego.

Przejaw woli zostanie uznany za oświadczenie woli w sensie prawnym, jeśli zostaną spełnione następujące warunki:

• oświadczenie zostanie złożone w sposób swobodny, przymus fizyczny wyłącza oświadczenie woli, zaś przymus psychiczny stanowi wadę oświadczenia woli;
• oświadczenie będzie zrozumiałe, co oznacza, że przynajmniej w drodze interpretacji można ustalić, jakiego rodzaju skutek prawny chciał wywołać składający oświadczenie. Tu można wyróżnić:

1. oświadczenia woli wyraźne, czyli złożone za pomocą mowy, pisma, powszechnie uznanych za zrozumiałe.
2. oświadczenia woli dorozumiane, czyli złożone w inny sposób niż powyżej, poprzez inne zachowanie, są one oświadczeniem woli, jeżeli w danym kontekście sytuacyjnym to zachowanie pozwala odczytać wolę podmiotu.

• oświadczenie zostanie złożone na serio, co oznacza, że oświadczeniu woli musi towarzyszyć rzeczywista wola wywołania skutku prawnego. Oświadczeniem woli nie na serio, jest takie oświadczenie, które ze względu na okoliczności w jakich zostało złożone, nie może zostać odczytane jako zmierzające do wywołania skutku prawnego. Oświadczenia woli pozorne, a więc zmierzające do wywołania innego skutku prawnego niż wynika z okoliczności, są oświadczeniem woli, choć dotkniętym wadą.

PRAWO SPADKOWE

DZIEDZICZENIE USTAWOWE

PRAWO SPADKOWE

TESTAMENT

Testament (z łac. testamentum – przymierze) – rozrządzenie własnym majątkiem na wypadek śmierci. W Polsce kwestie związane ze sporządzaniem testamentów reguluje przede wszystkim Kodeks cywilny.

 

Zasady ogólne

Testament może obejmować rozrządzenie majątkiem tylko jednego spadkodawcy, nie można więc sporządzać testamentów wspólnych. Spadkodawca może w każdym czasie odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia. Testament może sporządzić i odwołać jedynie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Testament nie może zostać ani spisany, ani odwołany przez przedstawiciela.

W przypadku testamentów, polskie prawo przewiduje nieco odmienne zasady stosowania wad oświadczeń woli niż w przypadku pozostałych czynności prawnych. Nieważność testamentu zachodzi w przypadku gdy został on dotknięty następującymi wadami oświadczeń woli:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.

Testament można odwołać przez sporządzenie nowego testamentu bądź w zamiarze odwołania zniszczy się go lub pozbawi cech, od których zależy jego ważność, bądź też dokona się w nim takich zmian, z których wynika wola jego odwołania.

W przypadku gdy spadkodawca sporządził nowy testament, nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.

Testament powinien być tłumaczony w sposób zapewniający możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. W przypadku gdy testament może być tłumaczony na kilka sposobów, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwoli utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i jednocześnie nadać im rozsądną treść.

Testamenty dzielą się na zwykłe i szczególne.

Testamenty zwykłe

Testamenty zwykłe to:

1. testament własnoręczny (holograficzny) – jest to testament napisany w całości pismem ręcznym, własnoręcznie podpisany i opatrzony datą. Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
2. testament notarialny – jest to testament sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego.
3. testament allograficzny – sporządzony poprzez ustne oświadczenie ostatniej woli w obecności dwóch świadków wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez:
   1. spadkodawcę,
   2. osobę, wobec której wola została oświadczona,
   3. świadków.

W przypadku gdy spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole oraz wskazać przyczyny braku podpisu.

Testamentu allograficznego nie mogą sporządzić osoby głuche lub nieme.

Zdarza się, że protokół sporządzony przy testamencie allograficznym nie spełnia wszystkich kodeksowych wymogów, w związku z czym taki testament jest nieważny. Praktyka sądownicza wybrnęła jednak z tego w ten sposób, iż gdy spełnione zostają wymogi testamentu szczególnego w postaci testamentu ustnego, to traktuje się ostatnie oświadczenie woli testatora właśnie jako złożone w postaci testamentu ustnego^[1].

Testamenty szczególne

Testament ustny

• powstaje, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy
• aby testament był skuteczny, ostatnia wola spadkodawcy musi być oświadczona w obecności co najmniej 2 świadków
• oświadczenie spadkodawcy w ciągu roku musi być spisane, a pismo podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków albo przez wszystkich świadków,
• albo, gdy spisanie nie jest możliwe, w ciągu sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy wola spadkodawcy będzie potwierdzona przed sądem przez trzech, względnie dwóch świadków.

Testament podróżny

• spisany podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym przed kapitanem tego statku

testament wojskowy

• dowódca spisuje wolę spadkodawcy, podaje datę jej spisana, następnie wszyscy podpisują ten testament.

Przepisy dotyczące świadków testamentu

Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być:

1. osoba bez pełnej zdolności do czynności prawnych;
2. niewidomy, głuchy lub niemy;
3. osoba, która nie może czytać i pisać;
4. osoba, która nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
5. skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być także osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.

W przypadku gdy świadkiem była jedna z osób wymienionych powyżej, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Forma testamentu a prawo prywatne międzynarodowe

Zgodnie z konwencją w przedmiocie formy rozporządzeń^[a] testamentowych sporządzoną w Hadze dnia 5 października 1961 r. formę testamentu należy uznawać za dochowaną, jeżeli jest ona zgodna z prawem:

• miejsca, w którym spadkodawca dokonał rozporządzenia, albo
• obowiązującym w państwie, którego obywatelem był spadkodawca bądź w chwili dokonywania rozporządzenia, bądź w chwili śmierci, albo
• miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zamieszkania bądź w chwili dokonywania rozporządzenia, bądź w chwili śmierci, albo
• miejsca, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu bądź w chwili dokonywania rozporządzenia, bądź w chwili śmierci, albo
• w odniesieniu do nieruchomości – miejsca ich położenia.

Postanowienia te stosuje się do obywatela polskiego, choćby sporządził testament wedle powyższych reguł w formie przewidzianej przez państwo, które nie jest stroną konwencji (brak wymogu wzajemności).

Notarialny Rejestr Testamentów

W 2011 r. Krajowa Rada Notarialna utworzyła Notarialny Rejestr Testamentów (NORT) – elektroniczny rejestr, który zawiera informacje o zarejestrowanych testamentach, nie zawiera natomiast treści samych testamentów. Testament jest rejestrowany na wniosek testatora, po złożeniu testamentu u notariusza. Poszukiwanie testamentu w rejestrze jest możliwe po śmierci testatora, po okazaniu aktu zgonu testatora

UDZIAŁY W MIESZKANIACH

UMOWA, KONTRAKT

Umowa, kontrakt (łac. contractus) – w prawie cywilnym zgodne porozumienie dwóch lub więcej stron ustalające ich wzajemne prawa lub obowiązki. Według bardziej szczegółowej definicji umowa to stan faktyczny polegający na złożeniu dwóch lub więcej zgodnych oświadczeń woli (konsens) zmierzających do powstania, uchylenia lub zmiany uprawnień i obowiązków podmiotów składających te oświadczenia woli. Umowy są zawsze co najmniej dwustronnymi czynnościami prawnymi^{[potrzebny przypis]}.

Oprócz umów w rozumieniu prawa cywilnego istnieją także umowy administracyjne i umowy międzynarodowe. Niniejszy artykuł dotyczy tylko umów cywilnoprawnych.

Umowa w prawie polskim

Umowy w polskim prawie cywilnym reguluje podgałąź prawa cywilnego zwana prawem zobowiązań, której zasadniczy zrąb znajduje się w księdze trzeciej kodeksu cywilnego. Księga ta zawiera zarówno przepisy regulujące kwestie wspólne dla wszystkich umów – związane z ich zawarciem, ważnością, wykonywaniem itp. – jak i przepisy regulujące konkretne typy umów, najczęściej spotykane w obrocie prawnym, na czele ze sprzedażą. Oprócz umów regulowanych przez prawo zobowiązań jest również kilka typów umów regulowanych przez inne podgałęzie prawa cywilnego: prawo rzeczowe (np. umowa o zniesienie współwłasności, umowa o ustanowienie wieczystego użytkowania) i prawo spadkowe (umowa o dziedziczenie, umowa o dział spadku).

Sposoby zawierania umów

Do swoistych sposobów zawierania umów należą:

• oferta i jej przyjęcie
• negocjacje
• aukcja
• przetarg.

Zasada swobody umów

W prawie polskim od 1990 ponownie obowiązuje wywodząca się jeszcze z prawa rzymskiego zasada swobody umów, wyrażona w art. 353¹ Kodeksu cywilnego:

"strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego"

Oznacza to, że co do zasady strony mogą w ramach swobody umów, nie przekraczając pewnych granic, umówić się o wszystko, co prawo uznaje za podlegające jego uregulowaniom.

Doktrynalny podział umów

Ze względu na obowiązki stron wyróżnia się umowy:

• jednostronnie zobowiązujące (np. umowa darowizny) – tylko jedna osoba jest zobowiązana, a druga uprawniona,
• dwustronnie zobowiązujące (np. umowa pożyczki) – obie osoby są zarówno zobowiązane, jak i uprawnione do określonych czynności, np. obowiązek wydania przedmiotu pożyczki i uprawnienie do jego uzyskania oraz obowiązek zwrotu przedmiotu pożyczki i uprawnienie do jego odzyskania.

Wśród umów dwustronnie zobowiązujących wyróżnia się umowy wzajemne, w których świadczenie jednej ze stron ma odpowiadać świadczeniu drugiej strony (być jego ekwiwalentem). Przykładem tego typu umów jest np. umowa sprzedaży, w której jedna ze stron zobowiązuje się przenieść własność rzeczy, a druga strona zobowiązuje się w zamian za to zapłacić odpowiednią cenę.

Umowy dzielą się ponadto na:

• nazwane – uregulowane w Kodeksie cywilnym lub innych ustawach (np. sprzedaż, pożyczka, użyczenie, przewóz)
• nienazwane – tworzone na zasadzie swobody umów (np. franczyza, factoring, timeshare).

Forma umowy

Prawo może uzależniać skutki prawne umowy od zawarcia jej z zachowaniem określonej formy. Ze względu na formę wyróżnia się umowy zawarte:

• w drodze czynności konkludentnych – takich, które nie mogą być uznane za formę ustną, a są zrozumiałe dla stron umowy (przykładem może być umowa sprzedaży dwóch piw przez podniesienie dwóch palców, któremu towarzyszy akceptujące kiwnięcie głową barmana),
• ustnie,
• w formie pisemnej,
• w formie pisemnej z urzędowym potwierdzeniem podpisu,
• w formie pisemnej z urzędowym potwierdzeniem daty,
• w formie aktu notarialnego,
• w formie przewidzianej ustawą szczególną,
• inne, niewystępujące w prawie polskim.

Co do zasady przy zawieraniu umów nie jest wymagane zachowanie szczególnej formy, jednakże istnieją liczne wyjątki od tej zasady (np. w prawie polskim umowa przenosząca własność nieruchomości wymaga dla swej ważności formy aktu notarialnego).

Rozwiązanie umowy

Rozwiązanie umowy może nastąpić poprzez:

• wypowiedzenie umowy – rozwiązanie następuje po upływie okresu wypowiedzenia określonego w umowie lub w ustawie;
• zawarcie umowy rozwiązującej (contrarius consensus) – prawo polskie nie reguluje tego typu umów, jednakże jest ono dopuszczalne na podstawie zasady swobody umów. Rozwiązanie następuje w momencie zawarcia umowy rozwiązującej lub w terminie określonym przez strony.

Rodzaje umów

• umowa adhezyjna
• umowa administracyjna
• umowa kauzalna
• umowa konsensualna
• umowa losowa
• umowa mieszana
• umowa nazwana
• umowa nienazwana
• umowa nieodpłatna
• umowa odpłatna
• umowa ramowa
• umowa realna
• umowa rozporządzająca
• umowa wzajemna
• umowa zobowiązująca

Umowy regulowane przez polski Kodeks cywilny

umowa przedwstępna

umowa sprzedaży

umowa zamiany

umowa dostawy

umowa kontraktacji

umowa o dzieło

umowa o roboty budowlane

umowa najmu

umowa dzierżawy

umowa leasingu

umowa użyczenia

umowa pożyczki

umowa rachunku bankowego

umowa zlecenia

umowa agencyjna

umowa komisu

umowa przewozu

umowa spedycji

umowa ubezpieczenia

umowa przechowania

umowa składu

umowa spółki

umowa poręczenia

umowa darowizny

umowa renty

umowa adhezyjna